Türkiye'nin en büyük gruplarından Koç Holding kalıcı olarak 35 bin personelini evden çalışmaya geçirmesi gözleri bu konuya çevirdi. Pandemi sonrasında da evden çalışma yaygınlaşacak mı? Evden çalışma sürecinde çalışanın hakları neler? Evden çalışmada işçi mi patron mu kârda?
Türkiye'nin en büyük şirketler topluluğu Koç Holding 35 bin çalışanını kalıcı olarak evden çalıştırma kararı aldı. Karar iş dünyasında oldukça ses getirirken evde çalışmanın avantajları olduğu kadar dezavantajları da var. Kimi çalışanlar psikolojik olarak çok yıprandıklarını ve özlük haklarının tırpanlandığını anlatıyor. Evden çalışma pandemi sonrası da kimi sektörler için kalıcı olabilir. Pandemi sonrası iş hayatını, çalışanın evde sahip olduğu hakları Çalışma Sosyoloğu Doç. Dr. Hakan Koçak, Kocaeli Üniversitesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri bölümü Öğretim Üyesi Doç Dr. Aziz Çelik , Plaza Eylem Platformu ve evden çalışan bilişim uzmanı Volkan T. ile evden çalışan E.T. anlattı.
Başka kurumlar da kalıcı olarak evden çalışmaya geçer mi?
Çalışma Sosyoloğu Doç. Dr. Hakan Koçak: Başta bilişim teknolojileri olmak üzere evden çalışma üzerine bir eğilim var dünyada. Türkiye'de bu yayılacaktır düşüncesindeyim. Haftada bir gün işe gelme ya da dönüşümlü çalışma gibi modeller gündeme gelecektir. İşverenler açısından maliyetleri düşürmesi nedeniyle kira maliyetleri, yemek, temizlik, ısınma vs. gibi tercih edilen bir sistem oldu.
Plaza Eylem Platformu: Uzun süreli evden çalışma sistemini planlayan çokça iş yeri olduğunu duyuyoruz. Bir yandan da işveren tarafı için evden çalışma düzeninin oldukça kârlı olduğunu görüyoruz. Evden çalışmak için gerekli şartları işveren sağlayabilmeli.
Doç Dr. Aziz Çelik: Uzaktan çalışma sözleşmesi ayrı ve özgün bir iş sözleşmesi türüdür. Ya işin başında yazılı olarak yapılır veya sonradan mevcut iş sözleşmesi tarafların rızası ile dönüştürülür. Pandemi sonrasında çalışanları daha atipik, daha kuralsız, daha esnek ve daha sıkı denetime dayalı bir çalışma düzeni bekliyor.
Bu durum çalışmanın düzensizleşmesine ve eğretileşmesine yol açacak. İşler giderek daha fazla evlere kayacak. Evler iş yeri haline gelecek. Çalışan üzerinde e-denetim daha da artacak. İşyerleri ve evler adeta bir panoptikon gözetim ortamına dönüşecek. E-çalışma nedeniyle iş-kişisel yaşam dengesi bozulacak, çalışma süreleri daha da uzayacak.
Uzaktan çalışmada kurumların yemek, ısınma, internet gibi ihtiyaçları karşılamaları beklenir mi?
Çalışma Sosyoloğu Doç. Dr. Hakan Koçak: Bu çalışma İş Kanunu'nda da uzaktan çalışma olarak tanımlandığı için, çalışanların bir hak kaybına uğramamaları gerekiyor. Ulaşım, yemek ya da sosyal yardımlar gibi salt ücret dışında da aldıkları ödemeler var. Bunlar geniş anlamda ücret tanımı içerisinde çalışma mevzuatı açısından bu yüzden bunlar da bir kesintiye gitmemesi gerekir. Yine aynı mevzuata göre işverenin çalışanlarının her türlü gerekli alet, alt yapı gibi şeylerini karşılaması gerekir. Özellikle internet giderlerini karşılaması beklenir. Örneğin, ısınma, elektrik gibi giderleri de evde çalışma kaynakları arttığı için çalışanların ücretlerine ek olarak talep etmelidirler. Artık toplu iş görüşmeleri de bu anlamda çeşitlenecektir.
Plaza Eylem Platformu: Yasal olarak bu işverenin görevi ve işçilerin hakkıdır. Uzaktan çalışma bunların askıya alınmasını veya işçiye yüklenmesini gerektirmiyor. Pandemi iş ilişkisini fiili olarak olağanüstü bir duruma soktuysa da iş sözleşmesini değiştirmedi. Taraflardan biri kazanırken diğer taraf kayıp içinde olamaz. Bunları karşılamalı ve ayrıca evden çalışma tazminatı olmalı.
Doç Dr. Aziz Çelik: İşveren, uzaktan çalışma ilişkisiyle iş verdiği çalışanın yaptığı işin niteliğini dikkate alarak iş sağlığı ve güvenliği önlemleri hususunda çalışanı bilgilendirmek, gerekli eğitimi vermek, sağlık gözetimini sağlamak ve sağladığı ekipmanla ilgili gerekli iş güvenliği tedbirlerini almakla yükümlüdür. Diğer bir ifadeyle iş ekipmanı sağlamak örneğin bilgisayar internet erişimi vb. işverene aittir.
Çalışanların performanslarını evden çalışmak nasıl etkiledi?
Çalışma Sosyoloğu Doç. Dr. Hakan Koçak: Evden çalışmanın özellikle metropollerde trafik sıkıntısı yaşamamak, ofislerdeki giyim kuşam konularında daha rahat etmek, zamanını görece daha iyi kullanmak gibi olumlu yönleri var. Her saat ulaşılabilir olma, sürekli online olma, mesai kavramının fiilen ortadan kalkması çalışanlar açısından stres yaratan bir durum. Uzaktan çalışmaya da geçilecekse mevzuatta da değişikliğe gidilmeli. Sonsuz bir mesai serbestisi olmamalı. İşveren açısından da daha denetlenebilir olsa da bu durumun uzun vadede performansı olumsuz etkileme durumu var. Ofisler, insanların kolektif üretme, ortak dertleşme gibi fonksiyonlarını da yerine getiren mekanlar.
Plaza Eylem Platformu: Çalışanların performansı kesinlikle düşmedi. Başlangıçta büyük bir belirsizlik, endişe, korku ve bir alışılmış düzenin birden alt üst olması nedeniyle bir "düzen oturtamama" hali yaşanmış olabilir. Ancak çok kısa sürede herkes hem işini kaybetmemek hem de kendini sınırsızlaşmaya kaptırıp gece gündüz çalışmaya başladı.
Doç Dr. Aziz Çelik: Türkiye'nin en büyük şirketlerinden biri uzaktan çalışmayı kalıcı hale getirmeye karar verdiğine göre uzaktan çalışmada çalışanların performansından memnun olmalılar. Hiçbir şirket fayda-maliyet analizi yapmadan böyle bir karar vermez.
Bu süreçten çalışan kadınlar nasıl etkilendi?
Çalışma Sosyoloğu Doç. Dr. Hakan Koçak: Özellikle ev işleri en eğitimli geleneksel olmayan ailelerde bile bütün araştırmalar gösteriyor ki kadınların üzerinde. Bu pandemi sürecinde de daha da ağırlaşmış oldu. Çocukları olan kadınlar açısından düşünürsek, okullar da eve taşındı. İş, yaşam ve çocuklarının yaşamı içinde bir denge kurmak zorunda kaldı kadınlar.
Doç Dr. Aziz Çelik: Uzaktan/evden çalışma kadınlar için katmerli eşitsizlik ve hak kaybı yaratıyor. Salgın döneminde ev içi bakım emeğine olan ihtiyacın artması nedeniyle, okulların ve kreşlerin kapanması, yaşlı bakımı gibi nedenlerle kadınların önemli bir bölümü istihdamdan çekildi. Salgından döneminde istihdamdan çekilen kadınların oranı erkeklerden çok daha fazladır. Uzaktan çalışma kadınların ev içi iş yüklerini artırmakta ve daha eşitsiz hale getirmektedir. Uzakta çalışan kadınlar evde bir yandan iş yaparken öte yandan evde daha fazla kalmalarından dolayı daha fazla ev işi yapmak zorunda kalmaktadır.
Bu süreçte çalışanların en çok şikayet ettiği konular neler oldu?
Plaza Eylem Platformu: Ev ve iş yerindeki sıfatların, sorumlulukların ve zamanın iç içe geçmiş olması hem maddi hem de manevi olarak çalışanların omzuna ciddi bir yük bindirdi. Evden çalışan ebeveynlerin hayatı önceden daha planlı ve sınırları netken bir anda evde hem anne/baba, hem öğretmen, hem çocuğuna bakım vermesi gereken kişi hem de iş yerinde aktif olarak toplantılara katılması - çalışması beklenen kişi şeklinde bir sınırsızlığa ve belirsizliğe evrildi.
Doç Dr. Aziz Çelik: Çalışma süresinin belirsizliği/uzaması, çalışma saatleri dışında erişilmeme hakkının ihlal edilmesi, işçilerin sosyalleşmesinin ortadan kalkması uzaktan çalışmanın yarattığı en önemli sorunlar. Uzaktan çalışma ayrıca bireyselleşmeyi artırdığı için çalışanların daha fazla atomize olmasına yol açıyor, hak aramayı, örgütlü hareket etmeyi ve sendikalaşmayı zorlaştırıyor. Uzaktan çalışma kararı tek taraflı olmamalı ve tüm çalışma süresini kapsamamalıdır.